11.11.16 с.                       Къырымтатар тили                                               6 сыныф

_{ДЕРСНИНЪ МЕВЗУСЫ}:  Хаталар устюнде  иш. Морфология. Сёз   теркиби. Тамыр ве ялгъамалар.

Дерснинъ макъсады: талебелериннъ бильгилерни текрарлап нетиджелемек; арттырмакъ   ве пекитмек; ана тилине севги дуйгъуларыны        ашлав;

Талебелер не бильмек керек: талебелер сёз чешитлери билип, джумлелерни догъру ; синтактик талиль этмеге кереклер; толу ве тафсилятлы джевап  бермеге кереклер; джумлелер ичинде сез чешитлерини хатасыз  бельгилемек кереклер.   

Дерснинъ типи: текрарлав, анълатма 

Корьгезме васталар: дерслик, карточкалар,  мевзунен багълы джедвель, имля лугъаты.

Иш шекиллери: агъзавий, язма.

ДЕРСНИНЪ КЕТИШАТЫ

1.                  Тешкилий къысым.Селямлашув. Невбетчи талебенинъ рапорты.Нутукъ дакъ-сы...       Талебелернинъ дерске азырланувы. Эмоциональ севиеси бельгилев.

2.                  Эв вазифесини тешкерюв_________________________________________________ _________________________________________________________________________

3.Янъы мевзунынъ макъсат ве вазифелерини илян этюв.  Балалар, келинъиз берабер суаллерге джевап берейик.

1.Грамматика фени насыл къысымлардан  ибарет?

2. Фонетика нени огрене?

3.Имля насыл къаиделер джыйымыдыр?

4.  Лексикология ве фразеология на акъкъында анълатма бере?

5.  Морфология нени огрене?

6.Грамматиканынъ синтаксис болюгинде не огрениле7

 Морфология (гр. тоrрhе — шекиль, форма ве 1оqоs — сёз, талимат) грамматиканынъ эсас бир къысмы олып, сёзлернинъ теркибини (демек, онынъ насыл къысымлардан тизильгенини), япылувыны ве джумле тизильген вакътындаки денъишмелерини огрене.

СЁЗ ТЕРКИБИ. ТАМЫР ВЕ ЯЛГЪАМАЛАР  Метинни окъунъыз.

 Коюмизнинъ четинде орманчыкъ бар. Орманда тюрлю тереклер: чам, эмен, къарагъач, тал, акъчам осе. Орманнынъ ортасында орманджынынъ эви тура. О, орманджылыкъ окъув юртуны битирип, бизим орманымызны къоруй. Биз ормангъа мантар, ер емиши джыймагъа барамыз.

 Къайд олунгъан сёзлерни сечип язынъыз. Бу сёзлерни къысымларгъа болюнъиз: лексик мана ифаделеген къысым; лексик мана анълатмайып, сёз манасыны я да шеклини денъиштирген къысым.

 Лакъырдыда малюм грамматик шекильде къулланылгъан сёзлер морфологик джеэттен чешит тюрлю къысымларгъа  айырылалар.

 М е с е л я: пирнич + чи + лик, иш + чй + лер + нинъ, баш + ла + макъ киби. Айырылып косьтерильген ана шу морфологик къысымлардан базылары (пирнич, иш, баш) мустакъиль алда лексик мана ифаделейлер. Мисаллердеки башкъа къысымлар  (-чи, -лик, лер, нинь, -ла, макь) бир озьлери лексик мана анълатмайлар.

Тильде сёзнинъ эсас лексик манасыны ифаделеген ве башкъа парчаларгъа болюнмеген къысмына тамыр дейлер.

            Тамыргъа сёз япыджы ялгъамалар къошулувынен негиз япыла.  

            Меселя, баш + лыкъ, баш + ла + макъ киби.

 107– нджи иш. Метинни окъунъыз. Сёзлерни теркип боюнджа талиль этинъиз: тамыр, негиз, ялгъамалар.

 ...Басня бу къыскъа ве кинаели икяедир. Басняда эм инсанлар, эм айванлар тасвирлене биле. Баснянынъ эр бир къараманы белли бир инсан чизгисини, хасиетлерини джанландыра, акс эте; къашкъыр — ачкозьл юк, зулум ве хиянетл икни; эшек — джаилл икни, инатл ыкъны; тильки — айнеджиликни; къозу — меджалсызлыкъны, бичареликни ве дигерлери.

             Басняларда чокъ кульгюли, шакъалы аллар, арекетлер расткеле.

(А. Велиула)  108–инджи иш. Метинни кочюрип, сёзлернинъ тамыр ве негизлерини бельгиленъиз.

 Инсан, шубесиз, балалыкътаки киби, толу бахытлы ич бир вакъыт оламай. Онынъ алидженап дюньясы озюнинъ догъмуш, азиз анасынен багълы. Бал ал ыкъны кери къайтармакъ мумкюн олмагъаны ичюн олса керек ки, биз о чагъымызны хатырлагъанда, къальбимиз эм агълай, эм куле, эм сызлай.

 Балалыгъымны, эксерий^ф алларда, баарьде хатырлайым. Тазе япракълар, биринджи чечек къыдырып, учып юрьген балкъуртлар, назик, хош баарь къокъусы я да сыгъырчыкълар илле бир шей балалыгъымны джанландыра.

(Т. Халилов)

 109–ынджы иш. Ашагъыда берильген джумлелерни окъунъыз. Иш сёзюни къайд этип, тамыр ве ялгъамаларны бельгиленъиз. Ялгъамаларны учьке болюнъиз: янъы сёз япкъан ялгъамалар; сёзнинъ шеклини денъиштирген ялгъамалар; сёзлерни джумледе бири-бирине багълап, озьара мунасебетини бильдирген ялгъамалар.

                Эмир, дерслерден сонъ, эвде иш япа. О, ишкир бала. Бугуньки ишни о, ярынгъа къалдырмай.

Мектепни битирген сонъ, Эмир заводда ишчи олып чалышаджакъ. Инсан ишсиз отурып оламай.

            Ялгъамалар, озьлерининъ мана ве вазифелерине коре, эки чешитте олалар.

1) сёз япыджы ялгъамалар; 2) сёз денъиштириджи ялгъамалар.

 Тамыр я да негизге къошулып, онынъ манасынен багълы олгъан, янъы лексик маналы сёз япувда иштирак эткен ялгъамаларгъа сёз япыджы ялгъамалар дейлер. Меселя, ватан + даш, кой + деш, трактор + джы, иш + кир, иш + ле, айван+асрав+джы киби.

 Сёзнинъ лакъырдыда башкъа сёзлерге мунасебетини, алякъасыны бильдирген ялгъамагъа сёз денъиштириджи ялгъама дейлер. Меселя, дефтер + им, дефтер + инъ, дефтер + имиз; мектеп + те, мектеп + ни, мектеп + т'ен; къаз + ды, къаз + дым киби.

            Раатлыкъ!!!

 110–унджы иш. Метинни кочюрип язынъыз. Къайд этильген сёзлерни теркип боюнджа талиль этинъиз: сёз тамыры, негизи, ялгъамаларнынъ чешитлери.

 Белли олгъаны киби, аятта бир несильнинъ омюри дигер несильнинъкине бенъземей. Эр бир несильнинъ озь истеклери, курешлери, къуванч-севинчлери ола. Базыларынынъ омюрлери тынчлыкъта, озь арзу-истеклерине иришмек макъсадынен кече, лякин дигерлерининъ такъдирлери буюк къышымларгъа расткеле, къан тёкюле, къурбанлар талап олуна. Эм ойле янгъынлар, афатлар битирильген сонъ да инсанларгъа гъайрыдан озь яшайышларыны тюзетмек, ёлуна къоймакъ ичюн де чокъ йыллар курешмек, яваш- яваш озюне келип, бахытлы омюр къурмакъ насип ола... (Дж. Аметов)

            Мустакъиль иш. Дерснинъ нетиджеси.

 Ашагъыдаки исимлерге сёз япыджы ялгъамалар къошып, янъы сёзлер язынъыз. Сёзлернинъ тамыр ве негизини къайд этинъиз

Эв вазифеси:  ___________________________________________________________ Баалав.