Sözniñ asıl ve köçme manası.

Ders  mevzusı: Sözniñ asıl ve köçme manası.

E. Seton-Tompson. ‘Kiçkene vahşiyler’ (3 qısım) Eserniñ esas fikiri. Tabiatnı tasvirlegen levhalar. 

Dersimizniñ  epigrafı:  Er şey söznen bildirile,

Söz — er şeyniñ küzgüsi.

Bugünki dersimizde: sözniñ asıl ve köçme manası  aqqında ögrenecekmiz.

Leksik mana- лексичне значення 

Bir manalı ve çoq manalı sözler- однозначні та багатозначні слова

Grammatik mana- граматичне значення

 

   Keçken derste biz sözniñ leksik manası , birmanalı ve çoq manalı sözlernen tanış oldıq. bugün biz bu mevzularnı ögrenmege devam etecekmiz.   Leksikologiya bölüginen tanışuvnı devam etecemiz.

 

Keliñiz, biraz bilgilerimizni pekiteyik.

 

Nege biz sözniñ leksik manası deymiz?

Söz  belli bir manalar taşığanına  köre tanılır.

Söznin ne mana taşığanı   onıñ leksik manasını teşkil ete.

 

Nasıl sözlerge birmanalı sözler deyler?

Bir mananı taşığan sözlerge bir manalı sözler deyler.

 

Nasıl sözlerge çoqmanalı sözler deymiz?

Bir  qaç  mana taşığan, sözlerge  çoqmanalı sözler deyler.

 

Çoqmanalı sözlerniñ asıl ve köçme manası ola bilir.

 

 Asıl manası sözniñ doğrudan-doğru manasını bildire, köçme mana ise onıñ adden tış hususiyetini bildire. 

 

O, alâqa vastasınen peyda olıp, nutuqta qullanılğan manasını tayin ete. Luğatta o, asıl mana(lar)dan soñ mahsus köçme sözü ile belgilene. 

Misaller: añlatmaq – 

1)  tarif etmek. Oca mevzunı yahşı añlata.

2)  lingv. bildirmek. Söz bir qaç mana añlata (demek,  sözniñ bir qaç manası bar) 

3)  aqıl qoymaq. Qartbabam maña er şeyni añlattı. kelmek – 

1)  bir yerge barmaq, ketmek. Kim keldi?

2)  köçme eşitilmek. Uzaqtan sesler kele.

3)  köçme başla(n)maq. Baar keldi

   E. Seton-Tompsonıñ "Kiçkene vahşiyler." İkâyesini oqumağa devam etemiz. Bugün biz 3 q. tanış olacaqmız

Balalar, keliñiz başta ikâyede rastkelgen yañı sözlerenen tanış olayıq. kündoğuş = şarq (схід) qanmaq ~ inanmaq qarağaç – в’яз

qolaba lesker – саморобна лопата qocaman = büyükten-büyük, balabandan-balaban qulübe – хатина, шалаш suvsamır – видра sırttan = şimalden (з півночі) taldasında = qaraltısında (під покровом)

tena yer = raat bir yer

terk etmemek = qaldırmamaq tınış = teneffüs uva = boş yer hindular = qızıl terililer

çatı = taslaq (звід, каркас

 

Kiçkene vahşiyler. E. Seton-Tompson.

3 qısım

Yannıñ ne baltası, ne de leskeri bar edi, lâkin episi bir, 

o özüne bir çadır qurmağa kirişti. Bunıñ içün başta bir er  taraftan sıq pıtaqlarnen qapalı tena bir yer taptı.

Kimden ne içün saqlanmaq kerekligini o özü de bilmey, lâkin kitaplarda defalarca oquğan edi ki, aqiqiy izbasarlar öz qulübelerini yabancı közden çetçe bir yerde qura turğanlar.

    O, qolaba leskernen irmaq kenarında çuqur qazmağa  başladı. Yan eki boş künü devamında, boyuna yedi, enine  dört fut olğan bir çuqur qaza bildi. Çadırını, işte, şu yerde qurmağa istedi. Lâkin eliñde ancaq qolaba balta ola turıp, qararnen otuz dane terek dalından nasıl çadır qurarsıñ?  Er alda, Yan başqa bir qural qıdırmaq fikrinde degil edi.  Hindularnıñ aletleri Yannıñ aletinden çoq yahşı olmasa kerek, degen fikir oña destek berdi. 

  Yan qulübe qurmağa yaraycaq material cıymağa başladı. Onıñ yerine başqaları olsa, bese-belli, başta bir eñ zarur şeylerni toplar ediler, amma o, öz çadırını azır alda körmekni pek tileksigeni içün çuqurnı qazıp bitirgeninen birden qulübeniñ divarlarını kötermege kirişti. Divarlarda  biri-birine beñzer eki ağaç bile yoq: olarnıñ birisi pek uzun, digeri – qısqaca, daa birisi egri, qıyış. Daa birleri büs-bütün çürügen: ya olarnı kesmek qolay edi de!

  Tezden Yan kene malzeme qıdırmağa mecbur oldı, çünki çevre-çette material artıq qalmağan edi. O, şeerçikten yarım milâ qadar avlaqta bir talay ağaç obası körgenini hatırladı. Böylece, bir qaç bazar künleri şu ağaçlarnı taşımaqnen keçti. Ağaçlarnıñ doquzını divar içün işletti,  üç danesini ise çatı yasamaq içün qaldırdı. Çatı ağaçlarını biri-birine teñ mesafede qoyıp, üstlerini pıtaqlarnen örtti. Onıñ da üzerine qarağaç qabuğı töşedi, soñra balçıq ketirip, bütün damnı yahşıca sıladı, taptadı, kenarlarını 

tegizledi. Qulübeniñ damı terek pıtaqları arasından közge çarpmaması içün onıñ üstüne yeşil yapraqlar tökti.Niayet, nice aftalıq israrlı emekten soñ onıñ orman evi endi azır edi!

 

-                      Oğlan çadır qurmaqnı neden başladı?   ( O, qolaba leskernen irmaq kenarında çuqur qazmağa  başladı. Yan eki boş künü devamında, boyuna yedi, enine  dört fut olğan bir çuqur qaza bildi.

Çadırını, işte, şu yerde qurmağa istedi.)

-                      Yan qurucılıqta işletken ağaçlar nasıl edi?( olarnıñ birisi pek uzun, digeri – qısqaca, daa birisi egri, qıyış. Daa birleri büs-bütün çürügen: ya olarnı kesmek qolay edi de!)

 

-                      Daa bir talay ağaçnı oğlan qaydan alıp keldi? . O, şeerçikten yarım milâ qadar avlaqtaн -  Bala çadırnıñ damını nasıl qurdı? İkâyeden doğru cümlelerni tapıp oquñız. (bütün damnı yahşıca sıladı, taptadı, kenarlarını tegizledi. Qulübeniñ damı terek pıtaqları arasından közge çarpmaması içün onıñ üstüne yeşil yapraqlar tökti.

  

-                      Yannı nasıl tariflemek mümkün? a) Yan – yañğızlıqnı sevgen bala;

b) Yan – çalışmağa sevgen oğlan;

v) Yan – tabiatnı sevgen ve hindular kibi ormanda yaşamağa azır olğan bala.

- İkâyeniñ mevzusını angi cümle doğru tarifley bile?

a)   Bu ikâye orman şaraitinde çadır quruv aqqındadır.

b)  Bu ikâye azatlıq (serbestlik) ve mustaqillik,mesüliyetlik ve cesürlik aqqındadır.

c)   Bu ikâye etraftaki tabiatnıñ güzelligi aqqındadır.

Endi ise, mevzumıznı pekitmek içün bir qaç vazife becereyik.  

Berilgen söz birikmelerde tatlı, tutmaq sözleri doğru manada ve köçme manada qullanılğanını belgileyik.

 Tatlı  alma, tatlı yüzüm, tatlı ömür, tatlı söz, tatlı armut, tatlı tüş körmek.

Qolunda tutmaq,lafqa tutmaq,balıq tutmaq, aqılında tutmaq,közde tutmaq.

Berilgen söz birikmelerni oquñız. Doğru manada qullanılğan söz birikmelerini tapıñız.  Olarnen cümleler tiziñiz.

Ağır çanta, altın yüzük, uzun yol, uzun ömür, ağır künler, altın küz, ağır vazife. Ağır çanta, altın yüzük, uzun yol

Alime ağır çantasını yerge qoydı. Anam tatama altın yüzük ediye etti. Aqmescitke uzun yoldan kettik.

Bugün biz derste Çoqmanalı sözlerniñ asıl ve köçme manası ile tanış oldıq. Sözlerniñ çeşit manalarda qullanmağa tırışıñız. Nutqınıñz daa zengin ve meraqlı olur.   tuvğan tilimizni ögrenmege devam etiñiz. Söz baylığıñıznı zenginleştiriñiz. Kelecek derslerimizde körüşmek niyeti ile sağlıqnen qalıñız. Diqqat içün sağ oluñız, körüşkence, dostlar!

Vazife: E. Seton-Tompsonnıñ ‘Kiçkene vahşiyler’ eserini ikâye etiñiz. Cevabıñızda mürekkep ayırılması olğan ve mürekkep cümlelerni qullanıñız.

2.  Köz sözüniñ manalarını tayin etiñiz.

3.  Köz sözüniñ manalarını añlatıñız. 

Qoşma metin

 Köz – 1. ten. körüv müçesi (зоровий орган). Köz aqı 

(білок ока). Köz bebegi (зіниця). Köz qapağı  (повіко). Köz ekimi. Köz yaşı (közyaş). Közleri  kör olmaq. Közleri yahşı körmey. Köz yummaq  (1) закрити очі; (2) köçme: померти). Közleri  qızarğan. Köz qıpmaq (моргнути). 

2.  körüv (зір). 

3.  baqış (погляд). 

4.  oğursızlıq, nazar. Köz tiydi. Köz boyuncağı. 

5.  delik (teşik). Qapı közü.

6.  oda. Üç közlü ev.

7.  bür (брунька). Köz aşısı (окуліровка).

8.  çoqraq, ceryan. Özen közü