Урок на тему: "Turğun ibareler pekitüv dersi. Turğun ibarelerniñ milliy özgünligi ve zenginligi "

Turğun ibareler pekitüv dersi. Turğun ibarelerniñ milliy özgünligi ve zenginligi

Tilini unutqan, ilini unutır.

Atalar sözü

Qırımtatar tiliniñ frazeologiyası, halqnıñ büyük hazinesi  olaraq, onıñ  azırcevaplığını,keskin aqılını köstere. Frazeologik ibareler nesil-nesilden,ağız-ağızdan keçip,tilniñ ifadeli vastaları sıfatında saqlanıp qaldılar.

Keçken derste,biz sizlernen turğun ibareler aqqında ögrendik. Bugün bu mevzunı pekitip bilgilerimizni kenişletecekmiz.  Keliñiz bu nasıl ibareler olğanını tekrarlayıq.

Demek, sözler söyleşüv neticesinde bir-birine qoşula ve söz birikmelerini meydanğa ketireler.

Söz birikmeleri eki türlü ola- serbest ve turğun.

Turğun  birikmeler azır alda olalar.

Turğun ibarelerni  teşkil etken sözler köçme manada işletile. Cumlede boyle birikmeler bir vazife becerir.

Turğun söz birikmelerine frazeologik söz birikmeleri deyler.

Meselâ:

Zeerli til, köz baylay, başı kökke yetti, altın eller, canı sıqıldı, burun tübünden, içi qara, iş qaynay, köküs keçire.

 nutuq birlemleri-

turğun ibareler-

Turğun ibarelerniñ peyda oluv allarını ögrenmek içün,tek tilni degil,halqnıñ tarihını, adetlerini de ögrenmek kerektir.

   1.Eñ qadimiy frazeologik ibareler – bu qırımtatar halqı İslâm  dinini qabul etmezden evel zamanlarda peyda olğan ve tabiat müsibetlerinen bağlı frazeologizmlerdir.

 

     2. Qırımda İslâm dini darqalğan soñ,daa bir sıra frazeologizmler peyda oldı.

Meselâ: "Alla köstermesin", "Allanıñ yolu", "Alla qorçalasın"

 

3.Çoqusı frazeologik ibareler halqnıñ urf-adetlerini köstereler.Bu toy-dugünlerinen, bayramlarnen ve cenazelernen bağlıdır.

Meselâ: "Bet açmaq", "Baş qoşmaq", "Nikâh qıymaq", "Baş taş".

4.Halqnıñ tarihınen bağlı olğan frazeologizmler de qırımtatar tiliniñ frazeologiyasında büyük yer alalar.

 Meselâ:"Tahtqa minmek", "Baş urmaq"       

                                                                                                                      

5.Frazeologik ibareler er milletniñ şahsiy hazinesi sıfatında saqlanıp qalmaqtalar,onıñ içün qırımtatar tilinde de tek şu tilge, şu topraqqa mensüp  olğan frazeologizmler bar.

    Meselâ: "Qırq dereden suv ketirmek", "qatmerli sözler"

6. Çoqusı frazeologizmlerniñ peyda oluvı halq ağız yaratıcılığınen bağlı.

   Meselâ: "Azaçıq aşım,qavğasız başım", "Başını ğayıp etmek." 

 

Turğun ibarelerniñ kölemi, til inkişaf etkeninen daima yañı soylarınen  tola. Çünki ayrı bir fikirni nutuqta azır bir şekilde qullanmaq mümkün ola.

 

Meselâ, ğalebe qazanmaq, zarar ketirmek, para yapmaq, asretlik çekmek ya da yıl-yıldan, nesil-nesilden, balabandan-balaban kibi şekiller şu sıradandır.

   Olar turğun ibareler olmasa da, azır nutuq birlemleri sayıla. Bundan ğayrı, ibarelerniñ  özü ayrı bir janrını bile teşkil ete. Keñ tarqalıp, olar umumen til zenginligini ifadeley ve şahsen insannıñ söz ustalığınıñ esasını teşkil ete.

Meselâ:

adıñnen qart ol – birevge uzun ömür tilep aytıla;

aytmağa til barmay – oñaytsızlanmaq; aytıp olamamaq; fikirni aytmaqtan çekinmek;

azır aşqa duacı – özü bir şey yapmadan azır şeyge kelip yetişmek;

aqıl qoymaq – 1) nizamğa, tertipke çekmek, terbiyelemek;  2) cezalamaq

Bilgilerimizni pekitmek içün böyle vazife becereyik

 

Turğun ibarelerniñ manalarnı keliştiriñiz.

 

Turğun ibareler                      Manası

Birinci haber ketirici                   içi qara.

Büyük qayğı, felâket, dert,

telüke ile bağlı kün                    ilk qarılğaç.

Fitneci, iftiracı, küncü kişi        belli-başlı.

Pek sayğılı, tanılğan adam         ağır kün.

 

Turğun ibareler                         Manası

1.Birinci haber ketirici                       ilk qarılğaç.

2.Büyük qayğı, felâket, dert,

telüke ile bağlı kün                                 ağır kün.

3.Fitneci, iftiracı, küncü kişi             içi qara.

4.Pek sayğılı, tanılğan adam            belli-başlı.

 

Yazıcılarımız ve şairlerimiz eserlerinde turğun ibarelerni sıq-sıq qullana ediler. Şimdi ise böyle eserlerniñ parçalarını oquycaqmız ve  turğun ibarelerni qayd etecekmiz.

 

Çıtırdap-çıtırdap yana odunlar.

Yastıqtan yımşaq anamnıñ tizleri!

Yürekni ohşar onıñ tatlı sözleri,

Maña külip baqqan közleri…

 

S. Emin

Elbette, birinci şiir parçasında böyle turğun ibarelerni oqudıq: yürekni ohşar, tatlı sözleri, külip baqqan közleri

 

Ana

Eskender Fazıl

Ana, anay,

Anaçığım,

Qanım-canım,

Küç-qudretim,

Oy-fikirim, Saf vicdanım,

Bu dünyada Sensiñ menim

Baht yıldızım. Sensiñ,

Anam,

İlki em de Soñki sözüm.

 

ekinci şiir parçasında ise: qanım-canım,

küç-qudretim,oy-fikirim, saf vicdanım, Baht yıldızım.

 

Anamnıñ yırı

Gülzar Dermenci

Hatırama siñip qaldı

anamnıñ yırı,

Oña zil tuta edi sabalar sırı,

Acayip sabiyge yır diñlemege,

Ana quçağında bol yerleşmege.

Yüzüni aça yırnıñ nağmesi,

Ananıñ sesi – Vetannıñ sesi.

Onıñ cümert davuşı göñlümni aça,

Yırğa sevda yüregim sanki

de uça.

 

Üçünci  şiir parçasında ise: yüzüni aça, vetannıñ sesi.

göñlümni aça, yüregim uça.

 

Turğun ibareler  tilimizniñ temeli desekte –

mümkün,çünki olsun atalar sezleri, ifadeli sezler,aytımlar,frazeologizmler-bu tilimizniñ baylığıdır.

 

Dersimiz soñuna keldi, bugün biz turğun ibareler aqqında bilgilerimizni pekitip kenişlettik. Turğun ibarelerniñ peyda oluv yollarını ögrendik. Balalar,bizim, baba-dedelerimizden asabalıq qalğan tilimiz bar.Qırımda  asırlarnen bu tilde laf etilgen, analar balalarına birinci sözlerini bu tilde aytqan, balalar bu tilde terbiyelengen. Siz, yani yaş nesil, bu hazineni saqlap qalmalısıñız.  Acayip ana tilimizni, meraqlı edebiyatımıznı ögreniñiz. Kelecek derslerde körüşmek niyeti ile sağlıqnen qalıñız. Körüşkence!

2-iş. Berilgen cümlelerniñ manasını añlatıñız.

1. Men onıñ ne yapacağını pek yahşı bilem de! 2. İşleriñiz oñ kelsin! 3. Közüñiz aydın! – Aydında olsun! 4. Qabaatnı oña taşladılar. 5. Qısmeti açıldı. 6. Ötü patladı.

 3-iş. Bu ibarelerni nutuqta nasıl qullanacağıñıznı cümlede kösteriñіz.

1. Vaziyetke köre. 2. Satın almaq. 3. Satıp yibermek.

4. Ne bermegen Alla /belki bir şey olur/ ne olsa olsun dep. 5. Ruhtan tüşmek. 6. Ruhunı kötermek.