Урок на тему : "Söz ve onıñ leksik manası. Birmanalı ve çoqmanalı sözler. E. Seton-Tompson. ‘Kiçkene vahşiyler’ Eserniñ esas fikiri. Tabiatnı tasvirlegen levhalar"

Ders  mevzusı: Söz ve onıñ leksik manası. Birmanalı ve çoqmanalı sözler.

E. Seton-Tompson. ‘Kiçkene vahşiyler’ Eserniñ esas fikiri. Tabiatnı tasvirlegen levhalar.  Dersimizniñ  epigrafı: 

Er şey söznen bildirile, Söz — er şeyniñ küzgüsi.

Bediy edebiyat ana tilimizniñ ifadeligini, zenginligini, sıñırsız imkânlarını aça ve tilimizni ögrenmege yardım ete. Onıñ içün, eserni oquğanda, biz onıñ tiline olduqça diqqat etmek kerekmiz.

Er bir sözniñ manasını doğru añlamağa, yazıcı qullanğan ifadeli ibareler, tasviriy vastalar, atalar sözlerini seçmege tırışmalımız. Edebiy eserlerden faydalanıp, luğat baylığımıznı zenginleştirmege, tilimizniñ ifadeligini arttırmağa areket etmelimiz. Tek bu vaqıt biz ana tilimizni teren ve temelli ögrenirmiz.

Bugünki dersimizde biz  Söz ve onıñ leksik manası. Birmanalı ve çoqmanalı sözler aqqında ögrenecekmiz.

Leksik mana- лексичне значення 

Bir manalı ve çoq manalı sözler- однозначні та багатозначні слова

Grammatik mana- граматичне значення

Söz aqqında söz

Er şey söznen bildirile, Söz — er şeyniñ küzgüsi. Quvanç, közyaş — söznen kele, Küçlü onıñ urğusı.

Ğarezlik de, çin dostluq da,

Aqiqat da, yalan da,

İfadesin sözden tapa Tili olğan adam da.

 Şair sözniñ emiyeti aqqında ne dey?

 Sözler neni ifadeleyler?

  Demek, bugün derste söz ve onıñ manası  aqqında laf etecemiz, yani.

  Leksikologiya bölüginen tanışuvnı devam etecemiz.

   Tilde türlü şey ve adiselerge, olarnıñ hususiyetlerine adlar berile. Bu adlar sözler vastasınen tanıla. Demek, söz belli bir manalar taşığanına köre tanılır. 

Mesela:

Yani biz alma sözüni oña has sesleri ve oña ait ne? sualine köre mündericesini tayin etemiz. 

    Em mında alma+lar, alma+nı kibi ve diger şekiller bizge onıñ grammatik manasına bilgi qoşa.    Aslında ne mana taşığanı (demek, qaysı meyva olğanı) ise, onıñ leksik manasını teşkil ete. Şu mananı da bizge izaat luğatı bildire bile.

Er bir til sözlerden ibaret. Er bir söz belli bir mana añlata. 

Meselâ: "Men qalemnen yazam" cümlesinde: men — şahısnıñ adı ola, qalem — yazmaq içün qullanılğan aletni bildire, yazam — areketni añlata.

Demek, söz predmet, alâmet, areketniñ adı olıp kele.

Sözlerniñ nutuqta rastkelgen manaları izaat luğatında pekitilir.

 Amma,Bazı sözler bir mana taşıy. 

Olar birmanalı sayılır.

 Meselâ, at, keñ, satmaq ve il. 

Digerleri ise bir qaç  mana taşıy, demek olar çoqmanalı sayılır. 

Meselâ:

–  mavı, kök, elâ, çiy köz – şu, renkni bildirgen  sıfatlarnen köz sözü körüv müçesini bildire;  – köz tiymek – söz yaramay baqış manasını taşıy;

–  üç közlü ev – söz oda manasında qullanıla ve

Bugünki dersimizde biz, çetel edebiyatından bir ikâyenen tanış olacaqmız.  E. Seton-Tompsonıñ "Kiçkene vahşiyler." ikâyesinen.

Balalar, keliñiz başta ikâyede rastkelgen yañı sözlerenen tanış olayıq. avlaqta - biraz uzaqta azamatlı - acayip aqqayın – береза defalarca -bir çoq kere izbasar – слідопит israrlı -sebatlı, metanetli (наполегливий)

keşfiyatçı – першовідкривач keşf etmek – відкрити, винайти

vahşiy - kiyik (дикун) Kiçkene vahşiyler. E. Seton-Tompson. 

I

  Yan er şeyden ziyade hindularnıñ ayatına suqlana. Er baar onıñ şuurını dünyalar kezip dolaşmaq arzusı sarıp  ala. Şimal betke uçayatqan kiyik qazlarnı körgende qanı oynay: quşlarğa qoşulıp uçmağa istey.    Yannıñ bir talay mektep arqadaşları ‘baarni sevgenlerini’ aytalar, qızlar ise yılnıñ bu devrinde atta ‘yürekleri öskenini’ söyleyler, amma olarnıñ iç biri niayet baar kelgende Yannıñ közleri neden başqaca yanıp başlağanını, ne içün o, sınıfnı terk etip uzaqlarğa qaçmağa istegenini añlap olamay.

– Ah, bu yerden qaça bilseydim! –eyecannen öküne o.

Onı hindularğa ya da çingenelerge qoşulıp, evden qaçmaqtan yalıñız babasından qorqqanı tutıp tura.

 O yılı kiyik qazlar ne de güzel yır yırlar ediler! Olarnıñ sesi Yanniñ qalbine teren siñe, em buña cevaben yüregi sıqça çırpınırdı. 

  Türküniñ manasını añlap yetmege niyetlengen oğlan  kimsesiz yollarnen yürip, şimalge, tek şimalge, özenniñ yuqarı qısmına taba adımlar eken, eñ kimsesiz yerlerni seçti. 

   Özen kündoğuş tarafqa buruldı, amma küçük bir irmaçıq bu özenge sırttan kelip qoşulğanı içün Yan şu irmaq boylap yürip, tar deredeki bir ormandan keçti.    Tezden bu yol onı siyrek terekli bir uvağa alıp çıqtı. Qocaman aqqayınlar, çamlar ve qarağaçlar taldasında şeffaf irmaçıq şırılday, tereklerniñ pıtaqları arasında qızıl sansarlar tınışta bir körünip ala edi. İrmaq kenarında Yan erlen, suvsamır ve daa nasıldır ayvanlarnıñ izlerini kördi.

   Bu yer o qadar tena edi ki, Yan bu yerlerni birinci olıp keşf etkenine özü de pek tez inandı. Zaten, keşfiyatçı olaraq bu uvağa özüniñ tam adını bermege – uvanı Glenyan dep adlandırmağa aqqı olğanına da pek tez qandı.

1.                  Baş qaraman er şeyden ziyade nege suqlana?

Yan er şeyden ziyade hindularnıñ ayatına suqlana. Er baar onıñ şuurını dünyalar kezip dolaşmaq arzusı sarıp ala.

2.                  Yan qazlarnıñ yırlarını diñlep qayda adımladı? Türküniñ manasını añlap yetmege niyetlengen oğlan  kimsesiz yollarnen yürip, şimalge, tek şimalge, özenniñ yuqarı qısmına taba adımladı.

3.                  Bu yol Yannı qayda alıp çıqtı?

Bu  yol onı siyrek terekli bir uvağa alıp çıqtı.

4.                  Yan alanğa kelgende, o yerde neni kördi?

 İrmaq kenarında Yan erlen, suvsamır ve daa nasıldır ayvanlarnıñ izlerini kördi.

5.                  Yan ne içün bu uvağa özüniñ adını berdi?

    Bu yer o qadar tena edi ki, Yan bu yerlerni birinci olıp keşf etkenine özü de pek tez inandı. Zaten, keşfiyatçı olaraq bu uvağa özüniñ tam adını bermege – uvanı Glenyan dep adlandırmağa aqqı olğanına da pek tez qandı.

 1.Aşağıda berilgen manalarğa uyğun kelgen dörter söz yazıñız. 

Рredmetniñ adı (kim?ne?): quş,...,...,...,...,

Рredmetniñ alâmeti (nasıl?): beyaz,...,...,...,...

Рredmetniñ areketi (ne yapa?ne yaptı?ne yapacaq?): oquy,...

Рredmetniñ adı (kim?ne?): quş,talebe,mektep, sınıf

Рredmetniñ alâmeti (nasıl?): beyaz,balaban,uzun, qırmızı

Рredmetniñ areketi (ne yapa?ne yaptı?ne yapacaq?): oquy, bere, baracaq, keldi.

2.Cümlelerni köçürip yazıñız. Çoqmanalı sözlerni qayd etiñiz. Balalar mektepke keldi.Qış keldi. Onıñ yuqusı keldi.

Tizemniñ altın yüzügi bar. Altın küz keldi. Eniştem-altın tabiatlı adam.

Emen tereginiñ yapraqları tögerek ola. Kitapnıñ yapraqları bürüşken.

Bugün biz derste sözniñ leksik manası, bir manalı ve çoq manalı sözlernen tanış oldıq. Balalar, tuvğan tilimizni ögrenmege devam etiñiz. Söz baylığıñıznı zenginleştiriñiz. Kelecek derslerimizde körüşmek niyeti ile sağlıqnen qalıñız. Diqqat içün sağ oluñız, körüşkence, dostlar! Vazife:

  Luğat yardımınen yetmek, yanmaq, tökmek sözleriniñ manalarını tayin etiñiz. Şuña köre sözler birmanalı yoqsa çoqmanalı olğanını, em doğru ve köçme manalarını belli etmege tırışıñız.