Haber gruppası. Haberniñ ifadelenüvi. Masallarnıñ terbiyeviy emiyeti.

Ders  mevzusı:  Haber gruppası. Haberniñ ifadelenüvi. Masallarnıñ terbiyeviy emiyeti.

Dersniñ  epigrafı: "...Til ve edebiyat cemi bilgilerniñ ve teraqqiyatnıñ negizidir... Edebiyat aqıl ve ahlâq hazinesidir. Er bir halq bu hazineniñ saibi olmaq kerek."

Bediy edebiyat ana tilimizniñ ifadeligini, zenginligini, sıñırsız imkânlarını aça ve tilimizni ögrenmege yardım ete. Onıñ içün, eserni oquğanda, biz onıñ tiline olduqça diqqat etmek kerekmiz.

Er bir sözniñ manasını doğru añlamağa, yazıcı qullanğan ifadeli ibareler, tasviriy vastalar, atalar sözlerini seçmege tırışmalımız. Edebiy eserlerden faydalanıp, luğat baylığımıznı zenginleştirmege, tilimizniñ ifadeligini arttırmağa areket etmelimiz.

Tek bu vaqıt biz ana tilimizni teren ve temelli ögrenirmiz.

Bugünki dersimizde biz  cümleniñ baş azası haberniñ gruppasınen ve nasıl söz çeşitinen ifadelengeni aqqında ögrenecekmiz.

 Haber 

Cümle  Masal Ürmet.

Keliñiz, haber  cümleniñ nasıl azası olğanı aqqında hatırlayıq  Haber müpteda aqqında umumiy hususiyetlerini bildirir. 

Haber cümlede predmet tarafından yapılğan iş-arekettir. 

Şu predmetiniñ iş-areketini köstere. 

Haber müptedanen sıq bağlıdır ve ne yapa?, ne yaptı?, ne yapacaq? suallerine cevap berir

Müpteda ve haber biri-birinen şahısça ve sayıca uyğunlaşalar. 

Meselâ: Kök yüzünde qara bulutlar yaldamaqta. 

Qır artından yır sesi eşitildi. 

Balalar sınıfqa çapıp kirdiler.

   Нaber özüne tamamlağan sözlerni bağlay bile.

 Olar keliş (saiplik kelişinden ğayrı) sualleri vastası ile ve buña nisbeten yalğamaları yardımınen birikeler.

  Böyle etip, haber gruppasına kimni? neni? kimge? nege? kimde? nede? kimden? neden? kibi suallerniñ birine cevap bergen tamamlayıcılar ve nasıl etip? qayda(n)?

ne vaqıt? ne içün? kibi suallerniñ birine cevap bergen allar kire. Bazıda daa

tamamlayıcılarnı belgilemek içün ayırıcılar da qullanıla    Şu gruppalar birleşip, cümleni teşkil ete. 

Cümle içinde sözler tek belli bir tertipte kelip, cümleniñ tam manasını ifadeley. Qırımtatar tilinde adetince başta – müpteda gruppası, ondan soñ ise –haber gruppası kelir.

Misaller:

Yazda men köyde raatlanam.

Keçken afta biz qorantamıznen Qurban bayramnı qayd ettik.   Oca:    şimdi ise böyle metin üstünde çalışayıq

Metinni oquñız. Mündericesine 3–4 sual tiziñiz. 1-nci abzatstan söz birikmelerini köçürip yazıñız, baş ve tabi sözlerni belgileñiz. 

   Halq masallarında acayip halq edebini köremiz. Masal ytılğanda ya da oqulğanda, balalar fevqülade vaqialarnıñ içinde olıp, eyilikke, insaniyetlikke ögreneler. Masallarnıñ qaramanlarınen beraber quvana ya da kederleneler.     Masallarda işkirlik ve tenbellik, yahşılıq ve yaramazlıq, cesürlik ve qorqaqlıq, doğrulıq ve aynecilik adiy tarzda qıyaslap kösterile. Vaqialar biri-biriniñ artından tez-tez deñişe, em çoqusı tekrarlana. Masalnıñ tili qolay ve dülberdir. Onıñ içün de balalar başqa janrlarğa köre masallarnı qolay qabul ete ve seveler. 

                                                 Sultaniye Harahadı Sualler böyle ola bilir:

1.                 Halq masallarında balaçıqlar nege ögreneler?

2.                 Masalnıñ tili nasıl?

3.                 Ne içün balalar masallarnı qolay qabul eteler?

4.                 Masallarnıñ emiyeti nede?

Keliñiz baqayıq, 1 abzatsta nasıl söz birikmelerini yazıp almaq mümkün..

Edebini köremiz,halq masallarında,eyilikke ögreneler,beraber quvana.  Anañ, tildir, qırımtatarsıñ, muqaddestir, anadır, Vatandır, baylığım  sözlerini haberniñ yerine qoyıp, cümelelerni tamamlañız. 

1.                    Küneşten güzel, altından qıymetli ... . 

2.                    Sağlığım – ... . 

3.                    Adamnıñ ilk sözü, soñki sözü de….

4.                    Dünyada eñ güzel şey – ... .

5.                    Dinimiz ... . 

6.                    Vatan – ekinci ... .

Berilgen sözlerden cümle tiziñiz, sözlerniñ sırasını añlatıñız.

1)     lezetli, bizni, anam, pişire, aşlar, içün, quvandırmaq. 

2)     yañı, kütüphanemizge, ketirdiler, kitaplarnı. 

3)     zamanğa, dostum, mot, kiyine, menim, uyğun.

Bugünki dersimiz soñuna keldi. Dersimizde cümleniñ baş azası  Haber gruppası  cümlede nasıl söz çeşitlerinen ifadelengeni aqqında bilgilerimizni kenişlettik,bir sıra vazifeler becerdik. Balalar, tuvğan tilimizni ögrenmege devam etiñiz. Söz baylığıñıznı zenginleştiriñiz. Kelecek derslerimizde körüşmek niyeti ile sağlıqnen qalıñız. Diqqat içün sağ oluñız, körüşkence, dostlar!

  1-iş. Berilgen sözlerden cümle tiziñiz, sözlerniñ sırasını añlatıñız.

1) zayıf, laf etmege, bilseñ, onda, begenmek, tilni, tırışmaq, onı, de, kerek, ve.  2) qırımtatar, ögrenmege, diger, soñra, men, başta, fenlerni, başladım, tilini, de 3) alıp bara, maşna, türlü, ve, babam, seyaatlarğa, bizni, ayday, sıq.

4) içün, işi, nesil, ocanıñ, insan, ekimniñ, müimdir, sağlığı, kelecek, içün, işi.